του Οικ. Παρασκευά Αγάθωνος
Ως γνωστόν ο μήνας Αύγουστος χαρακτηρίζεται ως ο μήνας της Παναγίας. Και τούτο για δύο λόγους: αφ’ ενός μεν επειδή στο κέντρο του μήνα, στις 15 Αυγούστου, εορτάζεται η μεγαλύτερη προς τιμήν της Θεομήτορος εορτή, η εορτή της κοιμήσεώς της, αφ’ ετέρου δε επειδή εξ αιτίας της εορτής τούτης επεκράτησε το πρώτο δεκαπενθήμερο του Αυγούστου να ψάλλονται εναλλάξ προς τιμήν της η μεγάλη και η μικρή παράκλησις.
Στην συνείδηση των πατέρων της Εκκλησίας η Παναγία είναι από την μια η τόσο κοντά προς τους ανθρώπους, είναι «η ταχυνή βοήθεια και αντίληψίς» τους, και από την άλλη η περιβαλλόμενη με τόσην ιερότητα, ώστε με πολλήν περίσκεψιν να τολμά κάποιος να χρησιμοποιήσει την γραφίδα του υπέρ αυτής («τὰ μεγαλεῖά σου Παρθένε, τὶς διηγήσεται;»).
Αυτές οι δύο ιδιότητες της Παναγίας, της τόσο κοντά, λόγω της μητρότητας και στοργικότητάς της, και της τόσο μακριά, λόγω της ιερότητας του προσώπου της γέννησαν τους προς τιμήν της δύο παρακλητικούς κανόνες. Συνειδητοποιώντας ο λαός του Θεού την θέση την οποία κατέχει η Παναγία μας κοντά στον υιόν και Θεόν της, και αξιοποιώντας την ιδιότητά της ως στοργική προς τους ανθρώπους μητέρα προσπίπτει προς αυτήν, την παρακαλεί και της δέεται να πρεσβεύει και να μεσιτεύει αεί υπέρ αυτού.
Σύμφωνα με τον άγιο Νικόλαο τον Καβάσιλα η Παναγία είναι η «πάσης ἁγιωσύνης ἐπέκεινα». Ως τέτοια, η Εκκλησία «προσάγει ὑπὲρ αὐτῆς τὴν λογικὴν λατρείαν», την θεία λειτουργία, αφού, κατά τον άγιο Συμεών Θεσσαλονίκης «καὶ νῦν καὶ τότε τὸ κοινόν ἐστι παντὸς τοῦ κόσμου σωτήριον».
Είναι, κατά την Υμνογραφία μας, ως προς την τιμή και την προσκύνηση, η κατέχουσα «τα δευτερεία της Τριάδος». Είναι η μετά τον ένα μία, η μετά τον Τριαδικό Θεό τιμωμένη, προσκυνουμένη, υμνολογουμένη, εορταζομένη, εγκωμιαζομένη.
Κατά το ισχύον τυπικόν από της α’ μέχρι και της ιγ΄ Αυγούστου ψάλλονται εν τέλει του εσπερινού η μικρά και η μεγάλη παράκλησις εναλλάξ. Αρχόμεθα δια της μικράς, εκτός εάν η α΄ Αυγούστου τύχη εν Κυριακή. Τω Σαββάτω εσπέρας και τη παραμονή της Μεταμορφώσεως δεν ψάλλεται παράκλησις, ενώ την Κυριακή εσπέρας και την ημέρα της Μεταμορφώσεως ψάλλεται η μεγάλη.
Η ακολουθία και των δύο παρακλήσεων είναι δομημένη κατά τον τύπον του όρθρου. Μετά το Ευλογητός ο Θεός του ιερέως ή επί το ορθότερον μετά το νυν απολύεις του εσπερινού, αναγινώσκεται η επιτομή του εξαψάλμου, ήτοι ο 142 ψαλμός Κύριε, εἰσάκουσον τῆς προσευχῆς μου. Ακολουθούν τα δύο θεοτοκία τροπάρια Τῇ Θεοτόκῳ ἐκτενῶς νῦν προσδράμωμεν και Οὐ σιωπήσομέν ποτε, Θεοτόκε, και ο πεντηκοστός (ν) ψαλμός, Ἐλέησόν με, ὁ Θεὸς. Εν συνεχεία ψάλλεται ο δι’ εκάστην παράκλησιν προβλεπόμενος κανόνας σε ήχο πλ. δ . Μετά την γ΄ ᾠδὴν γίνεται αίτησις υπό του ιερέως, ο οποίος μνημονεύει «τῶν πιστῶν, δι οὒς ἡ παράκλησις γίνεται» και ψάλλεται το κάθισμα Πρεσβεία θερμή. Μετά την στ΄ ᾠδὴν ο ιερέας και πάλιν «μνημονεύει, ὡς δεδήλωται» και ψάλλεται το κοντάκιον Προστασία τῶν χριστιανών. Ακολουθεί το α΄ αντίφωνον των αναβαθμών του δ΄ ήχου Ἐκ νεότητός μου πολλὰ πολεμεῖ με πάθη, το προκείμενον Μνησθήσομαι τοῦ ὀνόματός σου και το ευαγγέλιον, το οποίον για μεν την μικράν παράκλησιν είναι το Ἀναστᾶσα Μαριὰμ, για δε την μεγάλην το Εἰσῆλθεν ὁ Ἰησοῦς εἰς κώμην τινὰ. Των ευαγγελίων έπονται, όπως και σε κάθε όρθρο, τα λεγόμενα πεντηκοστάρια τροπάρια και η λιτανευτική δέησις Σῶσον, ὁ Θεός, τὸν λαόν σου. «Μετὰ δὲ τὸ Ἐλέει καὶ οἰκτιρμοῖς..., ἀποπληροῦμεν τὰς λοιπὰς ᾠδὰς τοῦ κανόνος». Μετά την θ΄ ωδήν ψάλλομεν το Ἄξιόν ἐστιν και ακολουθούν τα μεγαλυνάρια Τὴν ὑψηλοτέραν τῶν οὐρανῶν, ενώ ο ιερέας θυμιά το θυσιαστήριον και τον λαόν. Είτα ο αναγνώστης το τρισάγιον κλπ. και ψάλλομεν: την α΄ Αυγούστου το απολυτίκιον του αγίου Στεφάνου μεθ’ ομοήχου θεοτοκίου εκ του Ωρολογίου• την β΄ και γ΄ Αυγούστου τα κατανυκτικά τροπάρια Ἐλέησον ἡμᾶς, Κύριε, ἐλέησον ἡμᾶς κλπ. η εν Παρασκευή εσπέρας τα Απόστολοι, μάρτυρες και προφήται• την δ΄ Αυγούστου το προεόρτιον απολυτίκιον της Μεταμορφώσεως• από της στ΄ εως της ιβ΄ Αυγούστου το απολυτίκιον της Μεταμορφώσεως και την ιγ΄ το προεόρτιον της Κοιμήσεως απολυτίκιον. Εν συνεχεία γίνεται υπό του ιερέως η ληκτική δέησις, μετά την οποίαν λεγει την ευχήν Ἐπάκουσον ἡμῶν, ὁ Θεὸς• το Σοφία• Ὁ ὧν εὐλογητὸς. Ο αναγνώστης στερεώσαι Κύριος ὁ Θεὸς και το την τιμιωτέραν, και ο ιερέας την απόλυσιν. Προ του Δι’ ευχών ψάλλονται τα εξαποστειλάρια Απόστολοι εκ περάτων των πιστών ασπαζομένων την εικόνα της Θεοτόκου.
Ο χαρακτηρισμός μικρός και μέγας παρακλητικός κανόνας δίδεται μάλλον προς διάκρισιν μεταξύ των δύο, και όχι επειδή ο ένας είναι μεγαλύτερος του άλλου. Αναμφισβήτητα, μερικοί ειρμοί, άρα και τα τροπάριά τους του μεγάλου κανόνα είναι μεγαλύτερα από τα αντίστοιχα του μικρού, αλλά τούτο δεν είναι αρκετό για να του προσδώσει τον χαρακτηρισμό μέγας. Ο χαρακτηρισμός μεγας οφείλεται στον πανηγυρικότερο τρόπο ψαλμωδίας του, όπως επίσης και στο ότι στο τέλος του ψάλλονται την περίοδο του δεκαπενταυγούστου αντί των τροπαρίων πάντων προστατεύεις αγαθή τα τροπάρια Απόστολοι εκ περάτων.
Ο μικρός παρακλητικός κανών, ο και αρχαιότερος, είναι ποίημα του αγίου Θεοστηρίκτου του ομολογητού (+17 Μαρτίου 804), ο οποίος άλλοτε φέρεται και με το κοσμικό του όνομα Θεοφάνης, όχι ο Γραπτός. Έζησε τον η΄ αιώνα και διετέλεσε ηγούμενος της μονής της Πελεκητής. Μαζί με το πολυάριθμο πλήθος των μαθητών του αγωνίστηκαν υπέρ των αγίων εικόνων την περίοδο του Κωνσταντίνου του Κοπρωνύμου. Η μονή του καταστράφηκε ολοσχερώς, οι δε μοναχοί του υπέστησαν μαρτυρικό θάνατο υπέρ των εικόνων. Ο ίδιος επέζησε τελικά του μαρτυρίου, γι’ αυτό και χαρακτηρίζεται ομολογητής. Ζώντας την παντελή ερήμωση της μονής του συνθέτει αυτόν τον θαυμάσιον ύμνον προς την Θεοτόκο, στην οποίαν καταφεύγει για να βρει λύτρωσιν εκ των δεινών, των δυσχερών και των πειρασμών του βίου.
Ο μεγάλος παρακλητικός κανών είναι ποίημα του αυτοκράτορα της Νίκαιας Θεοδώρου Β΄ του Λασκάρεως (1254-1258). Σημαντική πνευματική αξία αποκτούν οι δύο παρακλήσεις, ιδίως κατά την περίοδο του δεκαπενταυγούστου. Πέραν του ότι συμβάλλουν στο να δοθεί εντονότερο θεομητορικό χρώμα κατά τον μήνα της Θεοτόκου, βοηθούν τα μέγιστα στην αύξηση και επίταση του πνευματικού αγώνα των πιστών κατά την περίοδο του θέρους. Είναι γνωστόν πως το καλοκαίρι με όλα όσα το συνοδεύουν βοηθά και στην χαλάρωση του πνευματικού αγώνα των ανθρώπων. Η ψαλμωδία των παρακλητικών κανόνων δια των οποίων οι πιστοί ικετεύουν και παρακαλούν την Παναγία να πρεσβεύσει στον υιόν της, για να ικανοποιήσει και εκπληρώσει τα φλέγοντα αιτήματα των προσευχών τους προς αυτήν, συνοδευομένης υπό της μνημονεύσεως των ονομάτων, άρα προσευχής, υπέρ ων τελείται η παράκλησις, συμβάλλει αναντίλεκτα σε μία πνευματική εγρήγορση όλων μας.
(Δημοσιεύθηκε στο περιοδικό Παράκληση.
Διμηνιαία Ἔκδοσις Ἱερᾶς Μητροπόλεως Λεμεσοῦ, τεῦχος 73)
